عوامل بیماری‌زا در ماهیان به طور کلی به چهار گروه تقسیم می‌شوند: عوامل ویروسی، عوامل میکروبی و باکتریایی عوامل قارچی و جلبکی، و عوامل انگلی. هر گروه از عوامل بیماری‌زا دارای نشانه‌های خاصی در ماهیان هستند به عبارت دیگر عوامل بیماری‌زا پس از پیشرفت، تغییراتی در رفتار ماهی ایجاد می‌کنند که اغلب با برخی نشانه‌های ظاهری همراه است.
از جمله تغییرات خاصی که ماهی مبتلا به بیماری از خود بروز می‌دهد، عبارت‌اند از: از دست دادن اشتها، پراکندگی غیر طبیعی در استخر مانند شنا در سطح آب، جمع شدن در کنار استخر یا جمع شدن در قسمت‌های ورودی و خروجی آب استخر، چرخیدن و از دست دادن تعادل، سست شدن و از دست دادن توانایی تحمل فشارهای عادی و…
انواع بیماریهای باکتریال : 
1 ) فرونکلوزیس:
یکی از شایع ترین بیماریهای میکروبی آزاد ماهیان است. این بیماری با افزایش درجه حرارت کم شدن میزان اکسیژن محلول وجمعیت زیاد ماهیان ارتباط و همبستگی دارد. این بیماری ممکن است در هر سنی ماهیان را مبتلا سازد ولی در بین ماهیان انگشت قدی شایع‌تر و خطرناک‌تراست مهمترین علامت این بیماری تغییرشکل طحال است که به شکل قرمز در می آید کبد بی‌رنگ و خونریزیهای وسیع در تمام سروز های سطحی دیده میشود. ماهی تغذیه نمی کند و خون به داخل روده‌هاا وارد شده زخم در پوست و ماهی پس از تیره شدن بلافاصله می‌میرد. کورک‌ها در پوست رشد می‌کند ولی به قسمت‌های تحتانی نمی‌رسد درشکل مزمن بیماری کورک‌ها با مواد نکروتیک در پوست مشاهده شده و در این شکل کورک‌ها به قسمت‌های زیرین پوست رفته و به عضلات میرسد.
حاد: تلفات روزانه بالا، ماهی به سطح آب آمده و همراه با جریان آب به تدریج به سمت خروجی استخر آورده می شوند، بیرون زدگی چشمها، تیرگی رنگ و خونریزی در پایه باله ها، آبشش ها و پوست تحت حاد: وجود تاول های برجسته در پوست و عضلات
- علت ایجاد بیماری Furunculosis
بیماری فرونوکلوزیس در ایران فعلاً گزارش نشده است اما ممکن است به عنوان یک بیماری وارداتی برای کشور ما مطرح باشد. این باکتری در حدود 3 هفته در آب و چندین ماه در رسوبات خارج از بدن میزبان می تواند زنده بماند. انتقال از طریق ماهیان و تخم آلوده ماهیان قزل آلا ایجاد می شود.
- پیشگیری
عدم ورود ماهیان و تخم آلوده، ضد عفونی ماهیان و تخم چشم زده وارد شده به مزرعه پرورش ماهی، قرنطینه ماهیان قبل از ورود به مزرعه
2) بیماری باکتریال آبشش‌ها B.G.O :
چندین نوع بیماری آبشش در ماهیان یافت میشود. بیماری آبششی میکروبی که در اثر آلودگی به میکسو باکتر ها یجاد میشود و بیماری آبشش تغذیه‌ای که در اثر کمبود اسید پانتوتنیک ایجاد میشود. بیماری آبشش هموراژیک که با ظهور اتساع‌های شریانی به اندازه دانه های شن در مویرگهای آبششی مشخص است و عامل آن آلودگی‌های شیمیایی، حشره‌کشها و انگلهای خونی است. برانکیو مایکوزیس بیماری آبششی است که در اثر آلودگی قارچ آبشش ایجاد میگردد. در تمام این حالات یکی از بارزترین نشانها افزایش ترشحات موکوسی توسط آبشش‌ها است.
3) بیماری پوسیدگی باله و دم FR.TR : 
عامل مستقیم آن را باکتریهای گروه ایروموناس و پزودوموناس می دانند اولین نشانه بروز خط سفیدی است که روی لبه خارجی باله‌ها دیده میشود که به طرف پایه باله‌ها در حال پیشرفت است. باظهور زخم لبه خارجی در اثر تحلیل رفتن نسوج نرم بین باله‌ها حالت رشته‌رشته پیدا می‌کند. این حالت در ماهیان آکواریومی و آزاد ماهیان بوفور دیده میشود. تراکم زیاد حرارت بالا و بدی تغذیه( کمبود اسید فولیک واینوزیتول) یا افزایش ویتامین A ممکن است باعث گسترش پوسیدگی باله و دم شود.
پوسیدگی باله و دم (Columnaris)
یکی از شایع ترین بیماری های آکواریوم پوسیدگی باله و دم است.این بیماری منشا باکتریایی دارد.این باکتری در بیشتر منابع از خانواده باکتری های گرم منفی معرفی شده است.بعضی از منابع آن را گرم مثبت معرفی کرده اند.Flexibacter , Cytophaga , Myxobacteria از باکتری هایی هستند که به عنوان عامل این بیماری معرفی شده اند.
این بیماری تقریبا” بین بیشتر ماهی ها مشترک است.
- علایم
۱ ) در مراحل اولیه ضعیف شدن و فرسوده شدن باله و دم ماهی.نوک دم و باله ماهی نازک و ضعیف میشود.
۲ ) ریش ریش شدن و خورده شدن باله و دم ماهی.
۳ ) پدید آمدن زخم و خوردگی روی پوست بدن ماهی.
۴ ) تخریب لایه های پوست.
۵ ) کدر شدن سطح چشم(عفونت ثانویه).
۶ ) به وجود آمدن زخم های سفید رنگ اطراف دهان.
۷ ) به وجود آمدن لایه های سفید و ابری و پنبه ای مانند روی زخم ها (عفونت قارچی)
۸ ) تنفس سنگین و سریع و باز بودن آبشش ها.
۹ ) تغییر رنگ دادن غشای داخلی آبشش ماهی (خیلی روشن و بی رنگ یا قهوه ای تیره) در این حالت به دلیل مردن بافت داخلی آبشش مرگ ماهی ۱۰۰% خواهد بود.
- درمان
۱) اضافه کردن یک قاشق غذا خوری نمک بدون ید به ازای هر ۲۰ لیتر آب.
۲) استفاده از محلول آکریفلاوین (یک قطره در هر لیتر)
۳) استفاده از یک آنتی بیوتیک وسیع الطیف.
این مطلب را از دست ندهید: پرورش ماهی قزل الا
4 ) بیماری باکتریال کلیه B.K.D :
هنگامی که درجه حرارت افزایش یابد بیماری کلیه بیشتر می‌تواند به عنوان یک بیماری مزمن و پنهان بروز کند. بعضی همه گیریها در پاییز و بعضی در بهار رخ می دهد مرگ‌ومیر تدریجی است ولی ناگهانی بالا می رود. برآمدگی حباب مانند در طول خط پهلو ، برجستگی غیر گسیخته به صورت مناطق بیضی و یا دایره‌ای شکل در ناحیه پوست رنگ ماهی تیره شده و به گوشه حوضچه‌ها و یا ورودی آب پناه می‌برند. ماهیها در اثر بدی تغذیه نیم کور یا کور می‌شوند.
5) بیماری های قرمز روده‌ای ERM :
این بیماری در قزل‌آلاهای رنگین‌کمان مشاهده میشود. عامل آن یرسینیا راکری است. التهاب و تخریب فکها. سقف دهان در قزل‌آلاها تنها مشخصات بیماری دهان قرمز نیست بلکه این علائم دربیماری‌هایی نظیر بیماری آب سرد و بیماری زخم نیز دیده می‌شوند. ماهی در این حالت بی‌حال و به رنگ تیره در می‌آید. قرمزی دهان و سرپوش آبشش ساقه دمی و پایه باله‌ها، در موارد مزمن بیماری کوری اگزوفتالمی حرکت بدون هدف، اتساع شکمی، رنگ پریدگی آبشش‌ها و لاغری دیده می شود
بیماریهای انگلی ماهیان شامل قارچی و انگلهای کرمی ماهیان می‌باشد.
- علائم و نشانه‌ها
این بیماری به دو حالت حاد و مزمن در ماهیان بروز می‌نماید. علائمی که جهت تشخیص بیماری بکار برده می‌شوند را می‌توان از لحاظ نوع آنها به 3 دسته‌ی کلی تقسیم‌بندی کرد. قابل‌بیان است که ممکن است تمامی علائم ذکرشده در همه مبتلایان دیده نشود و این احتمال وجود دارد که موارد فوق به‌صورت مشترک در ماهیان بیمار مشاهده نگردد.
تغییرات رفتاری ماهی
شنای نامتعارف و نامنظم (چرخشی یا مارپیچی)، کندی حرکت، بی‌حالی و از دست دادن تعادل
- علائم ظاهری ماهی
کدورت قرنیه، خونریزی در اطراف چشمها، بیرون‌زدگی یا اصطلاحاً اگزوفتالمی یک یا دو طرفه‌ی چشم همراه با لکه‌های خونی در آن. تیرگی رنگ پوست همراه با قرمز شدن رنگ اطراف دهان، سرپوش آبششی و قاعده‌ی باله‌ها البته در مواردی ممکن است علائم قرمزی اطراف دهان مشاهده نشود اتساع محوطه‌ی بطنی و بیرون‌زدگی مخرج
- علائم داخلی ماهی
بزرگی و پرخونی طحال، آب‌آوردگی شکم، رنگ‌پریدگی و بزرگ شدن کبد، پرخونی کلیه و در مواردی خونریزی در اندام‌های داخلی مثل سطح کبد و قلب و خونریزی در انتهای روده. خونریزی در داخل دهان، فک، قاعده باله‌ها
شایان‌ذکر است بر اساس آخرین یافته‌های علمی این بیماری جزء بیماریهای قابل‌انتقال میان انسان و حیوان طبقه‌بندی‌شده است و جداسازی و شناسایی آن از نظر بهداشت عمومی نیز حائز اهمیت می‌باشد. بیماری مزبور در انسان به‌صورت عفونت‌های گوارشی-روده ای بروز می‌نماید و در صورت وجود زخم بر روی دست و آلودگی زخم با آب مزرعه یا ماهیان مبتلا، منجر به بروز عفونت‌های گوارشی همراه با تب‌های شدید در انسان میگردد. این بیماری جزء عفونت‌های ثانویه در انسان مطرح می‌باشد و به‌ویژه در افرادی که از ضعف سیستم ایمنی برخوردارند، بروز می‌نماید
- درمان
به‌طورکلی برای درمان بیماریهای ماهیان دو گام اصلی وجود دارد: ابتدا تشخیص بیماری و سپس شناسایی داروی مناسب و اندازه‌گیری مقادیر مورد نیاز آن برای درمان بیماری. ایمن‌سازی ماهیان از طریق افزودنی‌های غذایی می‌تواند یکی از راه‌کارهای سودمند جهت افزایش مقاومت ماهیان در مقابله با بیماریهای باکتریایی محسوب گردد. برای درمان ماهیان مبتلا به یرسینیوزیس، تترا سایکلین ها و سولفونامیدها را توأم به روش خوراکی (مخلوط با غذا) به ماهیان داده میشود.
بیماریهای قارچی ماهیان :
ساپرولگنیازیس: بیماری قارچی ماهیان و تخم‌های آنان است. بیشتر گونه‌های این خانواده روی اعضاء مرده جانوری رشد و نمو می‌کنند. عوامل متعددی زمینه‌ساز علت اولیه و ثانویه و تداوم ساپرولگنیازیس ماهیان می‌باشند که عبارتند از بدی تغذیه، حضور مواد سمی در آب، صدمه به پوست، باله‌ها و آبشش‌ها بر اثر انگلهای خارجی، زخم‌های فیزیکی، استرس‌های فیزیکی نظیر کاهش درجه حرارت افزایش یا کاهش PH و بالا رفتن شوری آب، سرعت رشد در درجه حرارت 15 ـ 5 درجه کند است ولی در حرارت 26 ـ 18 بسیار تند است.
- علایم بیماری
در مراحل اولیه بیماری هیچ علامتی از عفونت دیده نمی شود. بیماری زمانی مشخص می گردد که قارچ ها به پوست ماهی نفوظ نمایند. وجود کرکها یا تودههای پنبه ایی به رنگ سفید یا خاکستری قهوه ای بر روی پوست، باله ها و آبششهای ماهی یا روی تخم ها از نشانه های بیماری است.
- ماهیان بیمار به طور غیر طبیعی رفتار می کنند و حالت نا آرامی دارند و همچنین بدن خود را به اجسام موجود می مالند. همچنان که قارچ به رشد خود ادامه می دهد ، عضلات ناسالم دچار پوسیدگی یا فساد می گردند و ماهیان اشتهای خود را از دست داده و به صورت آرام شنا می کنند و سرانجام دچار مرگ می گردند.
- درمان بیماری
موفقیت در درمان بیماری ارتباط مستقیم با سطح آلوده پوست دارد. بنابراین تشخیص و درمان سریع حیاتی است. مهمترین داروهای موثر در این بیماری عبارتند از مالاشیت گرین، فرمالین، نمک پرمنگنات پتاسیم، متیلن بلو و سولفات مس می باشد. روش درمانی جدید با برونویل که در آزاد ماهیان موثر بوده است و همچنین استفاده از اسانس آویشن نیز در درمان بیماری موثر است.
2) کرم چشم یا دیپلوستومیازیس :
این متا سرکرها انگل عدسی چشم ماهیان هستند. که سبب کدورت کره چشم و کوری میگردد. تعدادمتا سرکر ها در یک چشم ممکن است تا500 عدد برسد. ماهیان کور اغلب یا بسیار روشن یا بسیار کدر هستند. کم وزنی و لاغری از علائم دیگر بیماری می باشد.
3) ژیروداکتیلوس :
این کرم به عنوان انگل پوست و باله های اغلب ماهیان پرورشی به خصوص کپور ماهیان محسوب میگردد و در بعضی از ماهیان در روی آبشش‌ها نیز دیده میشود. ویکی از عوامل مهم تلفات بچه ماهیان و نیز ابتلابه بیماریهای قارچی محسوب میشود. انگل بوسیله قلابهای فرو رونده بر روی پوست یا آبشش‌ها ثابت شده و از سلولهای پوششی تغذیه می‌کند و چسبندگی آنها به بدن ماهی از سایر انگل بیشتر است و حتی پس از مرگ بدن میزبان را رها نمی‌سازد.
4) داکتیلوژیروس :
کرم قلابدار خونخوار آبشش ماهیان است و بیشتر در کپور ماهیان دیده میشود. کرمهای قلابدار آبشش ماهیان از سلولهای پوششی و سپس از خون ماهیان به شدت تغذیه می‌کنند. وسبب خونریزی شدید، لخته و خلط و تغییر رنگ آبشش‌ها میشود و مرگ‌ومیر زیادی به همراه دارد.
5) دیفیلو بوتریوزیس :
بیماری انگلی است از کرمهای نواری شکل که در عضلات ماهی به صورت پلرو سرکویید دیده میشود. انگل بالغ در انسان و یا سایر حیوانات که از گوشت ماهی تغذیه می‌کنند یافت شده و این کرم در روده انسان و حیوان به طول 20 ـ 2 متر می‌باشد. تخم‌های کرم همراه مدفوع انسان یا سایر حیوانات دفع شده و سپس به بدن میزبان واسط که یک نرم‌تن است وارد شده و ماهی با بلع نرم‌تن الوده مبتلا به انگل شده و عضلاًت ماهی مبتلا به انگل خواهد شد.اگر گوشت ماهی به حالت نیم‌پخته یا خام مصرف شود باعث آلودگی انسان و یا سگ خواهد شد.
انگل های کرمی شکل:
کرم های نواری پهن( سستودها)
1) لیگولا: این انگل سبب کمی تحرک ماهی و متورم شدن قسمت هایی از کانال غذائی یا مسدودیت کامل توسط سیست های سستودی می گردد.
کرم های نخی(نماتودها)
1) فیلومترا: این انگل سبب کمی تحرک ماهی و متورم شدن قسمت هایی از کانال غذائی یا مسدودیت کامل توسط این کرم های گرد می گردد.
2) کامالانوس: با کمی تحرک و تحلیل شکم و پریدگی رنگ و انحنا در قسمت قدامی ستون مهره ها همراه است.
آکانتوسفال(کرم سر خاردار)
که سبب کمی تحرک ماهی شده و در انتهای خلفی روده جایگزین شده و چشم ها هم بیرون زده می شود.
هیرودینا (زالوی انگلی)
بدلیل تغذیه این انگل از خون میزبان ماهی میزبان دچار تحرک غیر عادی می شود.
بیماریهای ویروسی:
1) عفونت ویروسی بهاره کپور ماهیان SVC : بیماری بسیار خطرناکی است که ماهی کپور، ماهی قرمز، اردک ماهی، لای ماهی وحتی در قزل‌آلای رنگین‌کمان مشاهده میشود سابقا علت آنرا باکتریهایی نظیر ایروموناس می دانستند. این بیماری در سنی دیده میشود. ماهیها معمولا در قسمت خروجی آب تجمع می‌یابند، تیرگی بدن، خونریزیها ی نقطه ای بخصوص در روی پوست آبشش، از دست دادن تعادل، اگزوفتالمی اسیت، مخرج و قسمت شکمی ماهی قرمز شده و در لوله گوارش خونابه جمع میشود. براثر تورم فلسها که در حالت عادی خوابیده است بلند شده و برجسته میگردد. پوست سر وپس سر سائیده می‌شوند. این بیماری اغلب در بهار زمانی که حرارت آب بین 20 ـ 13 درجه است افزایش می‌یابد. وقتی حرارت از 20 تجاوز کند بیماری فروکش می‌کند.
2) IHN یکی از منابع عفونت تخم‌هاو اسپرم ماهیان مولد آلوده است: رشد بیماری منوط به افزایش درجه حرارتو در درجه حرارت 15 همه گیریها خود بخود ناپدید میگردد، بیرون زدگی چشم ،اتساع ناحیه شکمی، ایجاد یک خط دراز وطولانی از ناحیه مخرجی ( مدفوع آویزان ) و خونریزی زیر باله‌ها، رنگ پریدگی اعضا، خونریزیهای نقطه ای در سطوح و صفاق و در داخل بافت های چربی بی حالی و حرکات سریع انفرادی و کم خونی.
3) IPN مهمترین منبع ویروسی: IPN مایع تخمدان ماهی ماده آلوده و مدفوع یا ترشحات روده‌ای آن در هنگام بیماری است. این بیماری باعث اپیدمی وخیمی در بین بچه ماهیان میگردد. ماهیانی که از بیماری جان سالم بدرببرند معمولاً ناقل‌های ویروسی هستند. علائم بیماری شامل تاخیر در گرفتن غذا، از دست دادن تدریجی تعادل، شنای مارپیچی، نرم و برآمده شدن قسمت شکمی و لاغری، تیره شدن رنگ بدن، تجمع موکوسی روشن در محوطه روده‌ها، خونریزی در احشا داخلی و بافتهای چربی داخلی وبافت پانکراس، کبد و طحال معمولا بی‌رنگ و اگزوفتالمی چشمها در این بیماری دیده می شود. این بیماری معمولا در موسسات پرورش ماهی که از منابع آبی با درجه حرارت ثابت استفاده می‌کنند کمتر دیده می شود و بیشتر زمستان و پاییز و بهار در فصولی که قزل‌آلاها از تخم خارج می‌شوند و شروع به تغذیه می کنند ضرر می رساند.
4) سپتی سمی هموراژیک ویروسی VHS: قزل‌آلاها در تمام سنین به این بیماری حساسند ولی تلفات سنگین بیشتر در بین قز ل‌آلاهای تا 6 ماهگی ( 200گرم ) مشاهده میشود. بیشترین همه گیری ها در فصول زمستان و سپس در بهار رخ می‌دهد. منبع اصلی ویروس قزل‌آلای مبتلا است و مقدار زیادی از اجرام ویروسی از مدفوع و ادرار ماهیان آلوده دفع میگردد. علائم بیماری متغیر است و کلا شامل خونریزیهای وسیع در بافتهای عضلانی، کبد، و چربیهای احشاء و گناد ها و سایر اعضای بدن می‌باشد.
کبد رنگ پریده و گاهی اوقات زرد رنگ است کلیه ها و طحال متسع شده و پر خون می‌باشد. لوله گوارشی خالی است و PH آن به 7 ـ 6 میرسد درصورتیکه PH لوله گوارشی در حالت عادی ( 2 ـ 1 ) است. در فر م عصبی بیماری بدن ماهی تاب برمی‌دارد (اسکولیوز )
5) آبله ماهیان کپور (pox fish disease)
(ویروسی از خانواده هرپس ویروس ها)
ماهیان حساس:
ماهی کوی و سایر ماهیان زینتی استخری
نشانه ها و علائم :
بر روی پوست ماهی ها مخاط دمل شکل به رنگ سفید شیری و یا خاکستری مایل به صورتی دیده می شود. این پلاک های موم شکل سرسخت بوده و با ملاش دست از روی پوست ماهی برداشته نمی شود.
درمان:
درمان خاصی برای این بیماری پیشنهاد نگردیده
در برخی از منابع توصیه شده جهت کنترل بیماری و کاهش مرگ و میر دما را افزایش داده و هوادهی مخزن را نیز برای تنفس بهتر ماهی ها در این دما بهبود دهید.
